تاریخچه تربیت معلم در آموزش و پرورش

تاریخچه تربیت معلم در آموزش و پرورش

توجه به آداب معلمی از دیرباز در فرهنگ اسلامی و ایرانی ما جایگاه خاصی داشته است . لیکن تا آغاز حکومت مشروطه در ایران ، دولت مرکزی برای تأسیس مدرسه و تربیت معلم هیچگونه مسئولیتی برای خود قائل نبوده و هر مدرسه متولی مخصوص داشت که از محل درآمد موقوفات مدرسه ، امور مختلف مدرسه را اداره می‌نمود . معلمان از میان طلاب ساعی و با استعداد انتخاب می‌شدند . این طلاب از استادان خود اجازه نامه‌ای ( که در پشت صفحه اول یا آخر یکی از کتابها به خط استاد نوشته شده بود دریافت کرده بودند ) که در واقع « دانشنامه یا گواهینامه » بود و سند معتبری برای معلم جهت تدریس محسوب می‌شد .
در کنار این مدارس مکتب‌خانه‌هایی نیز وجود داشت که فرزندان عامه مردم در آن به تحصیل می‌پرداختند و خود را برای ورود به مدارس آماده می‌کردند . مکتب‌داری یک حرفه خصوصی بود و هر
روحانی محله‌ای که حوصله و آمادگی برای تعلیم به کودکان را داشت ، بی هیچگونه قید و شرط و اجازه‌نامه‌ای به شغل معلمی و مکتب‌داری می‌پرداخت . هریک از شاگردان ماهانه مختصری برای تحصیل می‌پرداختند این مبلغ برای زندگی بسیار ساده معلمان کافی نبود . لیکن آنها کار معلمی را با علاقه انجام می‌دادند .
پس از تأسیس « دارالفنون » در سال ۱۲۲۹ هجری شمسی و ایجاد و گسترش مدارس جدید از قبیل مشیریه ، رشدیه ، ادیب ، سادات ، اسلام ، اقدسیه ، علمیه ، کمالیه ، مروت ، سلطانی ، شرف ، دانش و … نیاز به معلم برای تدریس در مدارس به ویژه معلمانی که با اصول تعلیم و تربیت جدید آشنا باشند به خوبی احساس می‌شد . اولین اقدام رسمی در زمینه تربیت معلم ، تصویب قانونی در اردیبهشت ماه سال ۱۲۹۰ توسط مجلس شورای ملی بود . در این قانون اصول اولیه تربیت اطفال مطرح شده بود . طبق قانون مزبور برای اولین بار مجوز اعزام ۳۰ نفر جهت ادامه تحصیل به خارج از کشور صادر شد که از این تعداد ۱۵ نفر یعنی نیمی برای معلمی ( رشته تعلیم و تربیت ) و ۸ نفر برای تحصیل در علوم نظامی ، ۷ نفر برای رشته مهندسی انتخاب شدند . در همین سال برای افزایش سطح سواد معلمان موجود در تهران کلاسهای مخصوصی در مدرسه دارالفنون تشکیل گردید که در برنامه درسی آن علاوه بر دروس علوم و ادبیات ، برای اولین بار دروس دیگری تحت عنوان « اصول تعلیم » افزوده شده بود تا معلمان از اصول اولیه برای تربیت اطفال مطلع گردند .
اقدام مهم دیگری که در راه تربیت و تأمین معلمان مدارس ابتدایی و متوسطه صورت پذیرفت تصویب قانون تأسیس « درالمعلمین مرکزی » ( دارالمعلمین و دارالمعلمات ) در سال ۱۲۹۷ توسط مجلس شورای ملی بود . از این تاریخ ایجاد مراکز تربیت معلم زن و مرد صورت قانونی به خود گرفت . دارالمعلمینِ مرکزی مدرسه‌ای دولتی و رایگان بود و تحت نظر وزارت معارف اداره می‌شد رئیس آن توسط شخص وزیر انتخاب و منصوب می‌گردید . وظیفه آن تأمین معلم برای مدارس ابتدایی و دوره اول متوسطه بود . بنابراین به دو قسمت ابتدایی ( تأمین معلم برای ۴ سال اول دوره ابتدایی ) و عالی ( تأمین معلم برای سال پنجم و ششم ابتدایی و دوره اول متوسطه ) تقسیم می‌گردید دوره تحصیل در قسمت ابتدایی سه سال ( ۲ سال نظری و یکسال عملی ) و در قسمت عالی چهارسال ( ۳ سال نظری و یکسال عملی ) به طول می‌انجامید .
شرط ورود به هر دو قسمت داشتن گواهینامه شش‌ساله ابتدایی و سن متقاضیان برای ورود به قسمت ابتدایی بین ۱۷ تا ۲۱ سال و برای ورود به قسمت عالی بین ۱۸ تا ۲۲ سال تعیین شده بود .
پس از پایان مدت تحصیل به فارغ‌التحصیلان « تصدیق‌نامه معلمی » برای تدریس در ابتدایی یا متوسطه اعطاء می‌گردید و موظف بودند پس از فراغت از تحصیل به مدت ۱۰ سال در وزارت معارف تعهد خدمت خود را انجام دهند . نخستین مرکز تربیت معلم به نام « دارالمعلمین مرکزی » با ریاست ابوالحسن فروغی و معاونت اسماعیل مرآت تشکیل شد پس از آن با توجه به احساس نیاز به تربیت معلمان زن جهت تدریس در مدارس دخترانه ، اولین مرکز تربیت معلم دختران به نام « دارالمعلمات » به نظامت خانم نشاط‌السلطنه دختر صفی علیشاه تأسیس شد .
در فروردین ماه ۱۳۰۶ اساسنامه « دارالمعلمین شبانه اکابر » به تصویب شورای عالی معارف رسید . هدف از تأسیس این مراکز رفع نقایص تدریس معلمان ابتدایی بود و دوره تحصیل آن یکسال بود و در صورت عدم موفقیت معلمان در امتحانات آن ، از شغل معلمی محروم می‌شدند .
در مهرماه ۱۳۰۶ اساسنامه دوره تحصیلات فنی « دارالمعلمین ابتدایی ولایات و ایالات » به تصویب شورای عالی معارف رسید هدف از آن ، تأمین معلمان مدارس ابتدایی استان‌ها و شهرهای ایران بود . متقاضیان شغل معلمی با مدرک دوره اول متوسطه وارد این مراکز شده و در صورتی که دوره یکساله را با موفقیت بگذرانند . به آنان « گواهی فارغ‌التحصیلی معلمی » اعطاء می‌شد .
در سال ۱۳۰۷ قانون فرستادن دانشجو به خارج از کشور برای تحصیل در دانشگاه‌های معتبر اروپا به تصویب رسید به موجب این قانون ، دولت موظف شد تا ۶ سال ، هر سال صد نفر از میان فارغ‌التحصیلان دبیرستانها انتخاب و به اروپا اعزام نماید. ۳۵% از این دانشجویان به موجب قانون بایست در رشته تعلیم و تربیت تحصیل کنند و برای معلمی آماده شوند .
به منظور گسترش دبیرستانها و تربیت و تأمین دبیران مورد نیاز آن در سال ۱۳۰۷ دارالمعلمین مرکزی به « دارالمعلمین عالی » تبدیل گردید و برنامه تربیت معلم متوسطه بنیانگذاری شد اساسنامه و برنامه دارالمعلمین عالی در سال ۱۳۰۸ به تصویب شورای عالی معارف رسید . دارالمعلمین عالی مشتمل بر دو قسمت علمی و ادبی بود که قسمت ادبی شامل رشته‌های فلسفی ، ادبیات ، تاریخ و جغرافیا و قسمت علمی شامل رشته‌های فیزیک ، شیمی ، طبیعیات و ریاضیات بود . دوره تحصیلات دارالمعلمین عالی ۳ سال در نظر گرفته شده بود و دارندگان گواهینامه کامل متوسطه رشته ادبی و علمی می‌توانستند در رشته ادبی یا علمی این مؤسسه برای تحصیل ثبت‌نام کنند . طبق اساسنامه ، تدریس دروس علوم تربیتی از مهرماه سال ۱۳۱۱ در دارالمعلمین عالی اجرا گردید و دانشجویان این مرکز باید علاوه بر تحصیل در رشته خود مواد علوم تربیتی را نیز فراگرفته و امتحان دهند . مواد علوم تربیتی شامل ۶ درس و هرکدام به میزان ۲ ساعت در هفته بود . این دروس عبارت بودند از :
۱- معرفت النفس از لحاظ تربیتی ۲- فلسفه تربیت ۳- علم اجتماع از لحاظ تربیت
۴- تاریخ تعلیم و تربیت ۵- مبانی تعلیمات متوسطه ۶- اصول تعلیم و تربیت
دانشجویان مختار بودند که این دروس را در مدت ۳ سال همراه با مواد رشته تحصیلی خود و یا در مدت یکسال به طور مستقیم بگذرانند . براساس « قانون استخدام فارغ‌التحصیلان دارالمعلمین عالی » این فارغ‌التحصیلان با رتبه ۴ به استخدام در می‌آمدند ، در صورتی که سایر کارکنان دولت با رتبه ۳ استخدام می‌شدند . وزارت معارف مکلف بود فارغ‌التحصیلان دارالمعلمین عالی را در مدارس دولتی به خدمت بگمارد و دولت نمی‌توانست این فارغ‌التحصیلان را تا مو قعی که وزارت معارف به آنان نیازمند بود در هیچیک از ادارات خود به خدمت بپذیرد. محل دارالمعلمین عالی در باغ نگارستان ( حوالی میدان بهارستان ) قرار داشت . استادان دارالمعلمین عالی عبارت بودند از :
۱- عباس اقبال آشتیانی ، معلم جغرافیای انسانی و تاریخ ( فارغ‌التحصیل از دانشگاه پاریس )
۲- میرزا احمد بهمنیار ، معلم زبان و ادبیات عرب و معلم مدرسه عالی سپهسالار ۳- اسداله بیژن ، معلم علوم تربیتی ( فارغ‌التحصیل از دانشگاه کلمبیا ) ۴- محمود حسابی ، معلم فیزیک ( فارغ‌التحصیل از دانشگاه پاریس ) ۵- ابوالقاسم ذوالریاستین ، معلم گیاه‌شناسی و کشاورزی ( فارغ‌التحصیل از مدرسه کشاورزی پاریس ) ۶- رضا زاده شفق ، معلم تاریخ و فلسفه ( فارغ‌التحصیل از دانشگاه برلن )
۷- عبدالحسین شیبانی ، معلم تاریخ و وزیر اسبق معارف ۸- سید کاظم عصار ، معلم حکمت قدیم
۹- بدیع‌الزمان فروزانفر ، معلم ادبیات فارسی ۱۰- مسعود کیهان ، معلم جغرافیا و وزیر اسبق جنگ
ضمناً ۸ نفر از اساتید این مرکز را معلمان فرانسوی که فارغ‌التحصیل دانشسرای عالی پاریس بودند تشکیل می‌دادند .
از قوانین مهم دیگری که برای تربیت و تأمین معلمان مدارس ابتدایی و متوسطه وضع شده است
« قانون تربیت معلم » می‌باشد . این قانون در اسفندماه ۱۳۱۲ به تصویب رسید و به موجب آن دولت مکلف شد از اول فروردین ماه ۱۳۱۳ تا مدت ۵ سال ، ۲۵ باب دانشسرای مقدماتی و یک باب دانشسرای عالی دختران در تهران و در ولایات تأسیس و دانشسرای عالی پسران را نیز تکمیل نماید . در این قانون عنوانهای « آموزگار » برای معلم دوره ابتدایی ، « دبیر » برای معلم دوره متوسطه ، « هنرآموز » برای معلم هنرستان و « استاد » برای معلم مدارس عالی دانشگاه وضع گردید . براساس این قانون شرط ورود به دانشسراهای مقدماتی داشتن تحصیلات سه ساله متوسطه و شرط ورود به دانشسراهای عالی داشتن گواهینامه کامل متوسطه بود . دانشسراهای مقدماتی برای مدارس ابتدایی آموزگار ، و دانشسرای عالی برای دانشسراهای مقدماتی و دبیرستانها معلم ، و برای مدارس ، مدیر و بازرس و برای وزارت معارف اعضای فنی تربیت می‌کند. رؤسا و استادان دانشسرای عالی باید درجه دکتری و رؤسای دانشسراهای مقدماتی باید لیسانس دانشسرای عالی باشند .
همچنین در این قانون مقرر شده بود که به آموزگاران و دبیران حق تأهل ، حق مسکن و فوق‌العاده خارج از مرکز نیز پرداخت شود . مفاد این قانون و اجرای آن موجب گردید تا افراد بهتر جذب شغل دبیری شوند . حقوق و مزایای دبیران از همه ادارات بیشتر شود و زمینه‌های گسترش مراکز تربیت معلم در تهران و دیگر استانها و شهرها فراهم آید .
برابر مفاد « قانون تربیت معلم » دانشسراها باید شبانه‌روزی و رایگان باشند . مدت تحصیل در دانشسراهای مقدماتی ۲ سال و در دانشسرای عالی ۳ سال تعیین شده بود . گواهینامه دانشسرای مقدماتی از لحاظ استخدامی معادل دیپلم کامل متوسطه و دانشنامه پایان تحصیلات دانشسرای عالی معادل با لیسانس بوده است . برای هریک از دانشسراها یک دبستان یا یک دبیرستان ضمیمه پیش‌بینی شده بود که شاگردان سال دوم باید در آنجا تمرین معلمی را انجام دهند . طبق آئین‌نامه اجرایی این قانون ، نخستین دانشسراهای مقدماتی در شهرهای تهران ، تبریز ، اصفهان ، شیراز ، کرمان ، مشهد ، رشت ، بیرجند ، ارومیه ، بروجرد ، کرمانشاه ، اهواز و یزد تأسیس شد . با تأسیس دانشسراهای مقدماتی ، دارالمعلمین و دارالمعلمات تعطیل گردید.
برابر « قانون تربیت معلم » در سال ۱۳۱۲ دارالمعلمین عالی به « دانشسرای عالی » تغییر نام یافت که بعد از تأسیس دانشگاه تهران در سال ۱۳۱۳ بخش ادبی آن به دانشکده ادبیات و بخش علمی آن به دانشکده علوم تبدیل شد به عبارت دیگر دانشسرای عالی عملاً استقلال خود را از دست داد و اداره آن تحت نظارت دانشگاه ادامه یافت . در سال ۱۳۳۴ دانشسرای عالی از دانشکده ادبیات و علوم مجزا گردید و در سال ۱۳۳۸ قانون « استقلال دانشسرای عالی » به تصویب رسید . به موجب این قانون دانشسرای عالی برای تربیت دبیران مورد نیاز کشور تأسیس شد . برابر این قانون دانشسرای عالی دارای شخصیت حقوقی بوده و به صورت یک مؤسسه مستقل زیر نظر مستقیم وزیر فرهنگ اداره می‌شد . از وظایف پیش‌بینی شده در این قانون ، دانشسرای عالی علاوه بر تربیت دبیر مکلف است که رشته‌های تعلیماتی مخصوص برای تربیت مدیران و بازرسان مدارس و دیگر کارمندان تعلیماتی دایر کند.
داوطلبان تحصیل در دانشسرای عالی از میان فارغ‌التحصیلان دوره کامل متوسطه و یا لیسانسیه‌های رشته‌های مورد نیاز از طریق مسابقه انتخاب می‌شدند دوره تحصیلات برای فارغ‌التحصیلان متوسطه
حداقل ۳ سال و برای لیسانسیه‌ها حداقل یکسال بوده است به فارغ‌التحصیلان دانشسرای عالی « دانشنامه معلمی » اعطا می‌گردید . برابر مفاد همین قانون همه ساله عده‌ای از آموزگاران شاغل به خدمت که دارای گواهینامه کامل متوسطه و ۵ سال سابقه آموزشی بودند ، از طریق آزمون انتخاب و به دانشسرای عالی معرفی می‌شدند. این داوطلبان پس از فراغت از تحصیل موظف بودند حداقل ۵ سال در همان حوزه‌ای که انتخاب شده بودند خدمت نمایند .
به موجب « قانون تعلیمات اجباری » مصوب سال ۱۳۲۲ دانشسراهای مقدماتی در مناطق مختلف کشور به تدریج توسعه یافت و براساس این قانون کلاسهای کمک آموزگاری نیز برای رفع کمبود آموزگار تشکیل گردید . این کلاسها به دو صورت برگزار می‌شد دوره ۲ ساله که شرط ورود به آن داشتن گواهینامه تحصیلات ششم ابتدایی بود و دوره یکساله که برای دارندگان گواهینامه سوم متوسطه تشکیل می‌گردید . لیکن به دلیل ضعف دارندگان گواهینامه ششم ابتدایی ، از سال ۱۳۲۴ شرط اصلی ورود به این کلاسها داشتن گواهینامه سوم متوسطه تعیین شد .
در سال ۱۳۲۵ « اساسنامه کلاسهای تربیت معلم » به تصویب رسید که به موجب آن مقرر شد به طور آزمایشی در تهران کلاس تربیت معلم تأسیس شود . شرط ورود به این کلاسها داشتن گواهینامه پنجم متوسطه و مدت تحصیل یکسال پیش‌بینی شده بود و فارغ‌التحصیلان آن گواهینامه ششم متوسطه علوم تربیتی دریافت می‌کردند .
در سال ۱۳۲۷ به منظور تأمین و تربیت معلمان ورزش برای مدارس کشور ، اساسنامه دانشسراهای تربیت بدنی به تصویب شورای عالی فرهنگ رسید و دانشسراهای تربیت بدنی تأسیس شد شرط ورود به این دانشسراها داشتن گواهینامه سوم متوسطه و دوران تحصیل آن ۲ سال تعیین شده بود .
در سال ۱۳۲۸ برای تأمین آموزگاران دبستان‌های کشاورزی اساسنامه دانشسرای کشاورزی به تصویب رسید و پس از تشکیل ۷ باب دانشسرای کشاورزی و ۶ باب دانشسرای تربیت بدنی ، فعالیت این دانشسراها عملاً از سال ۱۳۴۳ تعطیل گردید .
در سال ۱۳۳۴ اساسنامه دانشسراهای عشایری به منظور تأمین آموزگاران دبستان‌های عشایر به تصویب رسید شرط ورود به این دانشسراها داشتن حداقل مدرک تحصیلی ششم ابتدایی و عشایری بودن تعیین شده بود . که پس از تشکیل دوره راهنمایی ، فارغ‌التحصیلان سوم راهنمایی نیز در این دوره پذیرفته می‌شدند مدت تحصیل در این دانشسراها یکسال بود .
در سال ۱۳۳۸ به منظور تأمین آموزگاران مورد نیاز دبستان‌های کشور دوره یکساله تربیت معلم تأسیس شد شرط ورود به این دوره داشتن دیپلم کامل متوسطه بود و به فارغ‌التحصیلان آن فوق دیپلم داده می‌شد با شروع کار سپاهیان دانش پسر در سال ۱۳۴۱ ، کلاسهای تربیت معلم یکساله پسران تعطیل شد و با ایجاد برنامه سپاهیان دختر در سال ۱۳۴۷ ، دوره یکساله تربیت معلم منحل گردید .
برابر مصوبه سال ۱۳۴۱ اساسنامه دوره تربیت معلم فنی و حرفه‌ای به تصویب شورای عالی فرهنگ رسید . هدف از این دوره تربیت معلمان مورد نیاز آموزشگاه‌های حرفه‌ای بود .
در سال ۱۳۴۳ طبق اساسنامه مربوط « دانشسرای عالی صنعتی » تأسیس شد . هدف از تأسیس این دانشسرا تربیت دبیران فنی در رشته‌های مختلف جهت تدریس در هنرستان‌ها بود . دانشسرای عالی صنعتی به تدریج تغییر هدف داد و به دانشگاه علم و صنعت تبدیل شد .
در سال ۱۳۴۳ دانشسرای عالی که در سال ۱۳۱۲ تأسیس شده بود ، منحل شد و به جای آن « سازمان تربیت معلم و تحقیقات تربیتی » به وجود آمد . این سازمان دارای سه مؤسسه : تربیت دبیر ، تربیت مدیر و راهنمای تعلیماتی و مؤسسه تحقیقات و مطالعات تربیتی بود .
در سال ۱۳۴۶ مجدداً دانشسرای عالی دایر شد و مؤسسه تدریس ریاضیات به سه مؤسسه قبلی افزوده شد و اختیارات آموزش و پرورش در مورد دانشسرای عالی به عهده وزارت علوم و آموزش عالی نهاده شد .
در سال ۱۳۴۷ اساسنامه مرکز تربیت معلم کودکان استثنایی به تصویب شورای عالی آموزش و پرورش رسید . دارندگان دیپلم کامل متوسطه با گذراندن یکسال تحصیلی در این مراکز به تدریس در مدارس ابتدایی کودکان استثنائی می‌پرداختند .
در سال ۱۳۴۹ دانشسراهای راهنمایی تحصیلی در تهران و شهرستان‌های رشت ، تبریز ، همدان ، کرمانشاه ، اهواز ، شیراز ، کرمان ، مشهد ، اصفهان و ساری تأسیس شد . تأسیس این دانشسراها با توجه به تغییر ساختار آموزش و پرورش در سال ۱۳۴۵ و پیش‌بینی دوره راهنمایی تحصیلی در نظام آموزش و پرورش ایران صورت گرفت . در این مراکز ابتدا رشته‌های تحصیلی علوم تجربی ، ریاضی ، علوم انسانی ، حرفه و فن و زبان خارجی دایر و مدت تحصیل در این مراکز ۲ سال معین شد .
به منظور تأمین مربیان مورد نیاز کودکستانها و دوره آمادگی ، مراکزی از سال ۱۳۵۱ در تهران و شهرستانها تأسیس شد . مدت تحصیل در این مراکز ابتدا ۶ ماه و سپس به یکسال ( ۱۰۰۰ ساعت ) افزایش یافت . در این مراکز فقط بانوان با مدرک دیپلم متوسطه می‌توانستند وارد شوند .
در سال ۱۳۵۲ تشکیلات اداری و آموزشی جدید دانشسرای عالی شامل دانشکده تربیت معلم علوم ، دانشکده تربیت معلم ادبیات و علوم انسانی و دانشکده علوم تربیتی به تصویب رسید . در سال ۱۳۵۳ دانشسرای عالی به « دانشگاه تربیت معلم » تغییر نام یافت . هدف دانشگاه تربیت معلم ، تربیت معلمان و دبیران متخصص و متعهد در زمینه‌های مختلف علوم و فنون و ادبیات ، تحقیق و مطالعه در علوم تربیتی ، تربیت مدیران و کارشناسان امور آموزشی و متخصصین راهنمایی و مشاوره و سنجش اندازه‌گیری ، در زمینه‌های مختلف آموزش به منظور تجهیز نیروی انسانی لازم و تأمین قسمتی از نیازهای آموزش و پرورش می‌باشد .
در خردادماه سال ۱۳۵۴ قانون الحاق ۲ ماده به « قانون اجازه تأسیس دانشسراهای مقدماتی و عالی » به تصویب رسید به موجب این قانون وزارت آموزش و پرورش می‌تواند داوطلبان ورود به مراکز آموزشی تربیت معلم از قبیل مراکز تربیت مربی کودک ، دانشسراهای عشایری ، مقدماتی ، راهنمایی تحصیلی ، عالی یا هر مؤسسه آموزشی که وزارت آموزش و پرورش برای تربیت معلم معین کند را از تاریخ اشتغال به تحصیل به عنوان کارآموز بپذیرد و به آنان حقوقی برابر پایه یک گروه مربوط به مدرک تحصیلی لازم جهت ورود به رشته شغلی مورد نظر بپردازد . براساس این قانون مدت تحصیل کارآموزان در صورت استخدام در حکم خدمت آزمایشی محسوب می‌شود و فارغ‌التحصیلان این مراکز موظفند دوبرابر مدت سالهای تحصیل خود را در وزارت آموزش و پرورش خدمت کنند .
در سال ۱۳۵۵ اساسنامه و برنامه‌های دانشسرای مقدماتی مورد تجدید نظر قرار گرفت که براساس آن دارندگان مدرک دوم متوسطه نظر ی نظام جدید ( دهم ) می‌توانستند به این دوره وارد شوند و پس از ۲ سال تحصیل در دانشسرا به آنان دیپلم کامل در رشته آموزش ابتدایی اعطاء می‌گردید و دارندگان مدرک دوره اول متوسطه نظام قدیم ( سیکل اول ) پس از ۲ سال تحصیل با مدرک پنجم علمی به استخدام وزارت آموزش و پرورش در می‌آمدند .
شرایط پذیرش در دانشسراهای عشایری نیز تغییر کرد و دارندگان مدرک تحصیلی سوم راهنمایی پس
از ۲ سال و دارندگان مدرک پنجم ابتدایی پس ز ۴ سال از دانشسرا فارغ‌التحصیل شده و منحصراً در مناطق عشایری به تدریس می‌پرداختند .
گرچه دانشسراهای مقدماتی و عالی از مهمترین مراکزی بوده‌اند که در آنها بیشترین آموزگاران و دبیران از سال ۱۳۱۳ تا سال ۱۳۵۷ ( سال پیروزی انقلاب اسلامی ) تربیت شده‌اند ولی بنا به ضرورت مراکز دیگری با روشهای مختلف نیز برای تربیت و تأمین آموزگاران و دبیران و مربیان نیز به وجود آمدند و برخی از آنان پس از مدت کمی فعالیت منحل شدند . این مراکز و روشها عبارت بودند از :
۱- دانشسرای تربیت بدنی ۲- دانشسرای کشاورزی ۳- دانشسرای عشایری ۴- تأمین مربیان هنر و موسیفی مدارس ۵- تشکیل کلاسهای کمک آموزگاری ۶- تربیت معلم دوساله روستایی ۷- مراکز تربیت معلم یکساله
۸- دوره تربیت معلم حرفه‌ای پسران و دختران ۹- تأمین معلمان ابتدایی روستایی از طریق سپاه دانش
۱۰- تأسیس آموزشگاه تربیت معلم روستایی در دزفول ۱۱- مرکز تربیت معلم دینی ۱۲- مرکز تربیت معلم یشیوا ( مخصوص کلیمیان ) ۱۳- دانشسرای راهنمایی تحصیلی ۱۴- تربیت معلم کودکان استثنائی
۱۵- انستیتو مربیان هنری ۱۸- مرکز تربیت مربی کودک
در سال تحصیلی ( ۵۸ – ۵۷ ) یعنی سال پیروزی انقلاب اسلامی مراکز تربیت معلم فعال کشور که تحت پوشش وزارت آموزش و پرورش اداره می‌شدند عبارت بودند از :
۱- مرکز تربیت مربی کودک ( ۲۷ باب ) ۲- دانشسرای مقدماتی ( ۱۳۱ باب ) ۳- دانشسرای عشایری ( یک باب ) ۴- دانشسرای راهنمایی تحصیلی ( ۲۷ باب ) ۵- مرکز تربیت معلم روستایی ( ۴۵ باب )
بلافاصله بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در زمینه تغییر نظام آموزشی و تربیت معلم تصمیمات مهمی اتخاذ گردید . در سال ۱۳۵۸ اساسنامه جدید مراکز تربیت معلم تهیه و در غیاب شورای عالی آموزش و پرورش به تأیید شهید رجایی وزیر آموزش و پرورش رسید با تصویب این اساسنامه فعالیت کلیه مراکز تربیت معلم قدیم اعم از دانشسراهای مقدماتی ، راهنمایی تحصیلی ، مراکز تربیت مربی کودک ، مراکز تربیت معلم روستایی و عشایری عملاً متوقف گردید . بدین معنی که برای سال اول این مراکز ، دانشجوی جدید پذیرفته نشد ولیکن دانشجویان سال دوم تحصیل خود را به اتمام رساندند .
طبق مفاد این اساسنامه ، مراکز تربیت معلم به منظور تربیت و تأمین معلمان شایسته برای مدارس ابتدایی و راهنمائی تحصیلی در سطح کشور تأسیس می‌شود مدت تحصیل در این مراکز ۲ سال و به صورت شبانه‌روزی می‌باشد . داوطلبان ورود به مراکز تربیت معلم باید دارای گواهینامه کامل متوسطه بوده و سن آنها بین ۱۷ و ۲۲ سال باشد این داوطلبان از طریق امتحان ورودی و مصاحبه انتخاب می‌شوند . رشته‌های مراکز تربیت معلم عبارت بود از : ۱- آموزش ابتدایی ۲- علوم ریاضی ۳- علوم تجربی ۴- علوم انسانی ۵- دینی و عربی ۶- زبان خارجه ۷- تربیت بدنی ۸- حرفه و فن ۹- هنر ۱۰- کودکان استثنایی . به فارغ‌التحصیلان این مراکز مدرک فوق دیپلم اعطاء می‌گردد . آزمون اولین دوره پذیرش دانشجو برای این مراکز در سال ۵۸ برگزار شد و حدود ۷۰۰۰ نفر در رشته‌های ۱۰ گانه پذیرفته شده و در مراکز تربیت معلم به تحصیل اشتغال یافتند .
به دلیل مشکلات موجود در اوایل انقلاب اسلامی پذیرش دانشجو برای مراکز تربیت معلم در سال ۱۳۵۹ متوقف گردید و در این سال دفتر تربیت معلم با بررسی وسیع و همه جانبه ، تغییراتی در روند برنامه‌ریزی و اجرایی مراکز به وجود آورد و در قالب طرحی جدید ، در سال ۱۳۶۰ از طریق آزمون سراسری در ۵۲ باب مرکز تربیت معلم تعداد ۱۹۲۰۴ نفر دانشجو پذیرش شد این دوره را به نام « دوره شهید رجایی و باهنر » نامگذاری نمودند . این مراکز در دی‌ماه سال ۱۳۶۰ با پیام حضرت امام خمینی ( ره ) بازگشایی گردید و دانشجویان تحصیلات خود را در آن آغاز نمودند . براساس طرح جدید رشته‌های مراکز تربیت معلم به ۱۲ رشته افزایش یافت که عبارت بودند از : ۱- آموزش ابتدایی ۲- ادبیات فارسی ۳- علوم اجتماعی
۴- ریاضی ۵- علوم تجربی ۶- زبان انگلیسی ۷- امور پرورشی ۸- دینی و عربی ۹- هنر ۱۰- تربیت بدنی ۱۱- حرفه و فن ۱۲- کودکان استثنایی ( با چهار گرایش نابینا ، ناشنوا ، عقب‌مانده ذهنی ، ناسازگار )
براساس طرح مزبور دوره تحصیل در مراکز از ۲ سال به ۳ سال افزایش یافت به این ترتیب که سال اول تحصیل به صورت نظری در مراکز محل تحصیل و سال دوم به عنوان تدریس عملی ( به صورت تمام وقت حق‌التدریسی ) در مدارس مناطق سهمیه خود ، سال سوم را مجدداً در مراکز تربیت معلم به تحصیل ادامه دهند که به علت مشکلات اجرایی و نیاز مناطق آموزش و پرورش به معلم ، اجرای تحصیل سال سوم دانشجویان در مراکز عملی نگردید و بناچار دونیمسال باقیمانده را در دو تابستان طی نمودند و از آن به بعد نیز دوران تحصیل در مراکز تربیت معلم به صورت ۲ سال تحصیلی متوالی انجام پذیرفت .
در شهریور ماه ۱۳۶۲ اساسنامه مراکز تربیت معلم به تصویب شورای عالی آموزش و پرورش رسید . طبق این اساسنامه هدف از مراکز تربیت معلم ، تأمین و تربیت معلم مورد نیاز آموزش و پرورش در دوره‌های قبل از دبستان ، دبستان و راهنمایی تحصیلی می‌باشد . مراکز شبانه روزی بوده و مدت تحصیل در آن
۲ سال تعیین شده است و دارندگان مدرک دیپلم کامل متوسطه به شرط داشتن ۱۷ تا ۲۲ سال سن و موفقیت در آزمون ورودی می‌توانند به این مراکز وارد شوند و به فارغ‌التحصیلان آن گواهی فوق دیپلم اعطا می‌شود .
همچنین در اسفندماه سال ۱۳۶۲ اساسنامه دانشسراهای تربیت معلم به تصویب شورای عالی آموزش و پرورش رسید . هدف از تأسیس این دانشسراها تأمین و تربیت معلم مورد نیاز در دبستانها بالاخص در روستاها و مناطق محروم سراسر کشور می‌باشد دارندگان مدرک پایان تحصیلات دوره راهنمایی که سن آنان بین ۱۴ تا ۱۷ سال بوده و در آزمون ورودی موفق گردند می‌توانند وارد این دانشسراها شوند . مدت تحصیل در دانشسرا ۴ سال بوده و به فارغ‌التحصیلان آن مدرک دیپلم کامل متوسطه در رشته آموزش و پرورش ابتدایی اعطاء می‌شود این افراد موظفند دوبرابر مدت سنوات تحصیل در منطقه سهمیه خدمتی مربوط ایفای خدمت نمایند . دانشسراهای مزبور منحصراً در روستاها و یا بخشها دایر شدند .
با توجه به اینکه امکان تأسیس دانشسرا در بعضی مناطق روستایی طبق اساسنامه مزبور وجود نداشت ، لذا شورای عالی آموزش و پرورش در اردیبهشت ماه سال ۱۳۶۴ مجوز تأسیس دانشسراهای تربیت معلم روستایی را در شهرستانهای استان‌های محروم کشور به تصویب رساند .
شورای عالی آموزش و پرورش طبق مصوبه فروردین ماه سال ۱۳۶۵ با تأسیس دانشسراهای تربیت معلم ۲ ساله در مناطق شهری موافقت نمود . دارندگان مدرک قبولی سال دوم دبیرستانهای نظری می‌توانستند وارد این دانشسراها شده و پس از ۲ سال تحصیل موفق به اخذ مدرک دیپلم کامل متوسطه در رشته آموزش و پرورش ابتدایی گردند .
برابر مصوبه اسفندماه ۱۳۶۴ « شورایعالی انقلاب فرهنگی » به منظور ایجاد هماهنگی در برنامه‌های تربیت معلم و تعیین و تدوین خط مشی و ضوابط کلی برنامه و دوره‌های تربیت معلم « گروه هماهنگی برنامه‌ریزی تربیت معلم » تشکیل گردید . ریاست این گروه با وزیر آموزش و پرورش و اعضای آن دو نفر از معاونین آموزش و پرورش ، معاون آموزشی وزارت علوم تحقیقات و فناوری ، صاحبنظرانی از دو وزارت منجمله رئیس دانشگاه تربیت معلم و دبیر شورای عالی برنامه‌ریزی می‌باشند .
قانون « متعهدین خدمت در آموزش و پرورش » ‌در خردادماه سال ۱۳۶۹ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید . براساس این قانون دانش‌آموزان دانشسراها و دانشجویان مراکز تربیت معلم و دانشگاههای تربیت معلم و رشته‌های دبیری دانشگاهها مکلفند در آغاز تحصیل خود به وزارت آموزش و پرورش
تعهد خدمت بسپارند . افراد متعهد خدمت در حین تحصیل به استخدام آزمایشی در آمده و می‌توانند از حقوق کارآموزی ماهانه معادل حقوق و فوق‌العاده شغل مدرک تحصیلی مربوط استفاده نمایند .
پس از استخدام رسمی این افراد در وزارت آموزش و پرورش مدت تحصیل آنان جزء سابقه خدمت آموزشی محاسبه می‌شود . متعهدین خدمت موظفند پس از فراغت از تحصیل به میزان دوبرابر مدت تحصیل که حداقل آن کمتر از پنجسال نخواهد بود ، در هر محلی که آموزش و پرورش تعیین نماید خدمت کنند و هیچیک از وزارتخانه‌ها ، سازمانها ، مؤسسات و شرکت‌های دولتی و وابسته به دولت و شهرداریها و … قبل از انجام یا لغو تعهد آنان ، مجاز به استخدام و به کارگیری این قبیل متعهدین خدمت نمی‌باشند .
از سال ۱۳۶۹ آزمون ورودی مراکز تربیت معلم در آزمون ورودی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی ادغام گردید و از همان سال آئین‌نامه آموزشی مصوب شورای عالی برنامه‌ریزی وزارت علوم در مراکز اجرا شد. سقف واحدهای درسی دوره کاردانی تربیت معلم ۷۲ واحد تعیین شد که شامل ۱۵ واحد دروس عمومی ، ۱۹ واحد دروس تربیتی و مابقی اختصاصی رشته مربوط بود . برنامه‌های درسی رشته‌های مختلف دوره کاردانی مراکز تربیت معلم نیز از سال ۷۲ تا ۷۶ به تدریج به تصویب شورای عالی برنامه‌ریزی وزارت علوم رسید . عناوین جدید برای رشته‌های مراکز تربیت معلم بدین شرح تعیین گردید . ۱- آموزش و پرورش ابتدایی ۲- آموزش زبان و ادبیات فارسی ۳- امور تربیتی ۴- تربیت بدنی و علوم ورزشی ۵- آموزش دینی و عربی ۶- آموزش حرفه و فن ۷- آموزش زبان انگلیسی ۸- آموزش مطالعات اجتماعی ۹- آموزش علوم تجربی ۱۰- آموزش ریاضی ۱۱- آموزش هنرهای تجسمی ۱۲- آموزش و پرورش کودکان استثنایی ، همچنین مصوب شدن مراکز تربیت معلم توسط شورای گسترش دانشگاه‌ها که از سال ۱۳۷۱ به آرامی شروع شده بود طی سالهای ۷۷ و ۷۸ به بعد سرعت گرفت و تا سال ۱۳۸۲ کلیه مراکز تربیت معلم به تصویب شورای گسترش دانشگاه‌ها رسید .
با توجه به نیاز روزافزون به نیروی انسانی مورد نیاز برای دوره ابتدایی و راهنمایی کشور ، دانشسراهای ۴ ساله و ۲ ساله تربیت معلم و مراکز کاردانی تربیت معلم هرساله گسترش یافت تا در اوج فعالیت مراکز مزبور در سال تحصیلی ( ۷۲-۷۱ ) تعداد ۵۵۵ باب مرکز و دانشسرای تربیت معلم با حدود یکصد هزار نفر دانشجو و دانش‌آموز معلم در حال تحصیل ، فعال بودند .
از این سال به بعد به دلیل تغییرات در سیاستگذاری جذب نیروی انسانی و کاهش رشد جمعیت دانش‌آموزی به تدریج سهمیه پذیرش برای تربیت نیرو در تربیت معلم کاهش یافت و نهایتاً در سال ۷۴ اختصاص سهمیه برای پذیرش در دانشسراهای تربیت معلم متوقف شد و این دانشسراها با پایان یافتن تحصیلات دانش‌آموز معلمان شاغل به تحصیل در آنها عملاً از سال ۱۳۷۶ تعطیل گردیدند و سهمیه پذیرش دانشجو برای مراکز تربیت معلم هم به حدود ۵۰۰۰ نفر در سال تقلیل یافت .
به منظور تأمین نیروی انسانی مورد نیاز وزارت آموزش و پرورش از بین دارندگان مدارک تحصیلی لیسانس و بالاتر در رشته‌های غیردبیری ، طبق مصوبه آذرماه سال ۱۳۷۵ شورای عالی برنامه‌ریزی دوره یکساله « مهارت‌های تعلیم و تربیت » ایجاد گردید تعداد واحدهای درسی تربیتی این دوره حداکثر ۲۴ واحد درسی بوده و این افراد پس از اخذ گواهینامه مبنی بر گذراندن موفقیت‌آمیز دوره مزبور حق استخدام و یا اشتغال به تدریس در وزارت آموزش و پرورش را خواهند داشت .
به منظور تربیت نیروی انسانی مورد نیاز دوره ابتدایی و راهنمایی مناطق محروم کشور طبق رأی شورای عالی آموزش و پرورش در شهریور ماه ۱۳۷۷ با ایجاد دوره کاردانی پیوسته دانشسراهای تربیت معلم موافقت گردید. اساسنامه دانشسراهای مزبور در آذرماه همان سال توسط کمیته معین شورای عالی به تصویب رسید . طبق مفاد اساسنامه دانشسراهای تربیت معلم کاردانی پیوسته ، دارندگان مدرک قبولی سال دوم متوسطه که سن آنها بین ۱۵ تا ۱۸ سال و بومی مناطق محروم همان استان باشند در صورت موفقیت در آزمون ورودی و ۳ سال تحصیل در دانشسرا به اخذ مدرک کاردانی پیوسته دانشسرای تربیت معلم نایل می‌گردند . این دانشسراها در سال ۷۸ در استانهای کرمان ، خوزستان ، سیستان و بلوچستان ، بوشهر ، همدان ، هرمزگان و کردستان دایر شد که با توجه به عدم تخصیص سهمیه پذیرش در سال‌های بعد ، فقط دانشسرای هرمزگان به فعالیت خود ادامه داده است .
در اسفندماه سال ۱۳۸۱ اساسنامه جدید مراکز تربیت معلم به تصویب وزارت علوم ، تحقیقات و فناوری رسید و در تیرماه سال ۱۳۸۲ به وزارت آموزش و پرورش ابلاغ گردید . براساس مفاد این اساسنامه اهداف مراکز تربیت معلم عبارتند از : تأمین و تربیت بخشی از نیروی مورد نیاز وزارت آموزش و پرورش و فراهم کردن امکان ادامه تحصیل فرهنگیان و در وظایف آن به برگزاری دوره‌های آموزشی کوتاه‌مدت فرهنگیان نیز اشاره شده است .
این اساسنامه از ۴ رکن تشکیل شده است که عبارتند از : هیأت امنای مراکز تربیت معلم – شورای مرکزی تربیت معلم – رئیس مرکز و شورای مرکز . در ترکیب هیأت امنای مراکز تربیت معلم وزیر آموزش و پرورش ریاست هیأت امنا را بعهده دارد و وزیر علوم ، رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور ، معاون برنامه‌ریزی و منابع انسانی و معاون پشتیبانی وزارت آموزش و پرورش و دو تن از اعضای هیأت علمی دانشگاهها و یک تن از صاحبنظران امور آموزش و پرورش به عنوان سایر اعضا تعیین شده‌اند . براساس
ماده ۴ اساسنامه هریک از مراکز تربیت معلم دارای شخصیت حقوقی و استقلال اداری و مالی می‌باشند .
توضیح : آنچه در این گزارش به آن پرداخته شده است عمدتاً در ارتباط با مراکز آموزشی تربیت معلم وابسته به وزارت آموزش و پرورش می‌باشد که صرفاً وظیفه تأمین و تربیت معلمان را عهده دار هستند و علاوه بر آن تأمین بخشی از نیروی انسانی مورد نیاز آموزش و پرورش از قبیل دبیران متوسطه ، هنرآموزان هنرستانها و … از طریق سفارش به دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی به ویژه دانشگاههای تربیت معلم ، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی و آموزشکده‌های فنی و حرفه‌ای انجام می‌پذیرد .

نویسنده

وکیل پایه یک مهرداد طالبی

See author's posts