حضانت و ولایت کودک

در پرداختن به موضوع حضانت باید از تداخل این موضوع حقوقی با مبحث ولایت جلوگیری کرد.
ولایت یک حق و تکلیف قهری (غیر قابل سلب) است که بر عهده پدر و جد پدری (پدربزرگ) کودک است و بیشتر شامل امور مالی و اداره اموال کودک است. در صورتی که حضانت مربوط به نگهداری و تربیت کودک است. نکته دیگر این است که با وجود اینکه که مطابق ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی، حضانت بر عهده پدر و مادر کودک است، ولایت صرفا متعلق به پدر و جد پدری است. در واقع، ولی کودک اداره امور حقوقی، قانونی و مادی کودک را بر عهده دارد. درحالی که حضانت، حق نگهداری و مراقبت از کودک است.
تا زمانی که پدر و مادر به صورت مشترک زندگی می‌کنند، حق حضانت کودک به صورت مشترک با هر دوی آنهاست، اما اگر به هر دلیلی، از جمله طلاق، پدر و مادر جدا از یکدیگر زندگی کنند، قانون حق حضانت را بدین‎گونه تعیین کرده است: منطبق بر ماده ۱۱۶۹ قانون مدنی، «برای حضانت و نگهداری طفلی که ابوین او جدا از یکدیگر زندگی می‌کنند، مادر تا سن هفت سالگی اولویت دارد و پس از آن با پدر است».
به بیان ساده در صورت جدایی پدر و مادر، مادر کودک تا سن ۷ سالگی در نگهداری فرزند اولویت دارد و پس از هفت سالگی فرزند، پدر حق حضانت را بر عهده می‌گیرد. البته تبصره همین ماده بیان داشته که بعد از هفت سالگی در صورتی که بین پدر و مادر برای حق حضانت اختلاف نظری وجود داشته باشد دادگاه بنا بر مصلحت کودک تصمیم‏گیری خواهد کرد که آیا حق حضانت را به پدر بسپارد یا دوباره سرپرستی کودک را به مادر بدهد. 
باید در نظر داشت با توجه به ذکر کلمه اولویت در متن قانون، دادگاه می‌تواند در مواردی که کودک کمتر از هفت سال هم داشته باشد، اما مادر به دلایلی صالح و دارای شرایط لازم برای نگهداری کودک نباشد، حضانت را به پدر یا به فردی که صالح تشخیص می‌دهد، ارایه کند.
در این مورد قانون مدنی در ماده ۱۱۷۰ عنوان کرده است که اگر مادر مبتلا به جنون (دیوانگی) شود یا با فرد دیگری ازدواج کند، حق حضانت با پدر خوهد بود.
در نهایت نکته مهم اینکه حق حضانت کودک قابل اسقاط یا انتقال نیست و هیچ یک از والدین را نمی‌توان از حضانت کودک منع کرد؛ مگر به دلایل قانونی و با حکم دادگاه. صرف نظر از آن، والدین هم نمی‌توانند از نگهداری و سرپرستی کودک خودداری کنند و منطبق بر ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی حضانت کودک برای والدین جدای از اینکه یک حق است، یک تکلیف قانونی نیز هست. همچنین منطبق بر ماده ۱۱۷۲ قانون مدنی، هیچ کدام از پدر یا مادر حق ندارند در زمانی که حضانت کودک بر عهده اوست از نگهداری کودک امتناع کنند و در صورت امتناع دادگاه می‌تواند نگهداری کودک را به هر کدام از پدر یا مادر که حضانت بر عهده اوست الزام کند.
در مواردی که سلامت جسمی و آموزش اخلاقی – اجتماعی کودک در نزد پدر و مادری که حضانت وی را بر عهده دارند، ممکن نباشد، دادگاه می‌تواند تصمیم لازم را برای حضانت طفل اتخاذ کند. 
در متن ماده ۱۱۷۳ قانون مدنی، مثال‌هایی برای تشخیص عدم صلاحیت والدین برای حضانت کودک آورده شده که شامل اعتیاد (مواد مخدر، الکل و قمار)، فساد اخلاقی، بیماری‌های روانی، سوء استفاده از کودک مانند مجبور کردن او به گدایی، قاچاق و فساد و فحشاء و همچنین ضرب و جرح (کتک زدن) کودک، هستند و در صورت احراز این موارد برای دادگاه حق حضانت از پدر و مادر سلب می‌شود.حمایت